گفت و گو با دکتر مهدی نوروزی
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات ویروس شناسی بالینی
موضوع کنترل و پیشگیری از عفونت، استریلیزاسیون و رعایت بهداشتی فردی و محیطی، بحث جدیدی نیست و این ضرورت همیشه وجود داشته، اما تا قبل پاندمی کرونا شاید کمتر به آن توجه میشد. از زمان شیوع کووید-19 در دنیا، این بیماری هر روز چهره جدیدی به خود گرفته و هر روز علائم و نشانههای تازهای از این بیماری بروز میکند. درباره راههای انتقال ویروس نیز تاکنون نظرهای مختلفی از نهادهای مختلف علمی دنیا مطرح شده که شاید در مقاطعی این ثابت و قطعی نبودن نظرات بر اضطراب و ترس جوامع و مردم آنها افزوده باشد، اما از سویی این ترس، تعداد قابلتوجهی از مردم را به رعایت بیش از پیش موارد مربوط به بهداشت فردی و پروتکلهای بهداشتی در اجتماع و بهویژه در گروههای شغلی حساس مجاب کرد.
دکتر مهدی نوروزی؛ متخصص ژنتیک ملکولی، دانشیار دپارتمان ویروسشناسی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات ویروسشناسی بالینی و دبیر علمی علومپایه 9 کنگره بینالمللی استانداردهای تجهیزات پزشکی و مواد حوزه کنترل عفونت و استریلیزاسیون، در گفتوگویی اختصاصی به تشریح اهمیت بحث کنترل عفونت بهویژه در شرایطی مانند پاندمی کرونا، همچنین اقدامات صورتگرفته از سوی مراکز علمی ازجمله دانشگاه علوم پزشکی تهران در زمینه مقابله با کووید-19 پرداخت و بر بهروز بودن استانداردها و نهادینه شدن آن در جامعه و ضرورت تدوین پیوست سلامت برای مشاغل بهویژه گروههای شغلی حساس تأکید کرد.
– بحث کنترل عفونت و توجه به وجوه مختلف آن، چقدر اهمیت دارد؟
ویروس بهعنوان یکی از عوامل عفونی یا بیماریزا و مسری، نشان داد که وقتی در جامعهای پراکنده شود و بهصورت اپیدمی، پاندمی یا حتی منطقهای (اسپورادیک) پخش شود، در تمام امور جامعه اثر میگذارد. لذا اگر جوامع اهمیت کنترل عفونت را مورد توجه قرار ندهند، میتواند تمام بخشهای زندگی مردم و جامعه را تحتتأثیر قرار دهد و دیگر هیچ اقدامی موثر نخواهد بود، مگر اینکه مقابله درست انجام شود تا بتوان عفونت و عامل مسری را کنترل کرد.
دوره کنونی و این شرایط حساس به ما نشان میدهد که آموزش خیلی اهمیت دارد تا آگاهی مردم بالا برود و سطح سواد سلامت مردم نسبت به بحث سلامت و هم نسبت به اقدامات کنترلی و پیشگیرانه در مقابل انواع بیماریها ازجمله بیماریهای واگیردار افزایش پیدا کند. باید این مباحث را در خانوادهها و در رفتار فردی و اجتماعی خود نهادینه کنیم. بعد از توجه به مسأله آموزش و اقدام، سیاستهای نظام سلامت کشور باید بر این موارد نظارت داشته باشد؛ هم در بخش آموزش و هم در بخش اجرا و تعامل با جامعه.
شاید با این روند و فرایند بتوانیم در مقابل شیوع عفونتها مانند همین پاندمی کرونا ایستادگی و مقابله کنیم تا زندگی امن و سالمی داشته باشیم.
– نزدیک به دو سال است که بیماری کرونا چهره دنیا را تغییر داده و کشورهای جهان در سطوح مختلف با این پاندمی درگیر شدهاند. بیماری کرونا با وجود همه تهدیدهایش، فرصتهایی را نیز بهوجود آورده تا از طریق آنها بتوانیم سبک زندگیمان را اصلاح کنیم و نسبت به برخی موارد حساسیت بیشتری داشته باشیم. این بیماری چطور توانسته اهمیت استریلیزاسیون و کنترل عفونت را نشان دهد و به نوعی ارزیابی و محکی باشد از اینکه ما در این زمینه در چه سطح و وضعیتی قرار داریم؟
در بحث استریلیزاسیون و کنترل عفونت و اقدامات فردی و اجتماعی در بخشهای مختلف جامعه ازجمله در حیطههای پزشکی و درمانی و دیگر مشاغل و موقعیتهای اجتماعی، خیلی مهم است که بتوانیم با یک تقسیمبندی و اقدامات مناسب این مراحل کنترلی را یاد بگیریم و از آنها استفاده کنیم. فکر میکنم بهویژه در این دوره، باید حتما شناسایی دقیق مشاغل حساس صورت گیرد. بخشی از این کار صورت گرفته، اما هنوز عدهای نسبت به این حساسیتها بهویژه در زمینه کنترل عفونتها و مقابله به بیماریهای واگیر مثل همین پاندمی کرونا واقف نیستند. نکته دوم اینکه، بعد از شناسایی و مشخص کردن دقیق مشاغل حساس در جامعه، تدوین راهنماها و دستورالعملها و عواملی که باعث حفاظت شغلی میشود، خیلی مهم است.
بهعنوان نمونه بخش اورژانس ازجمله مشاغل حساس و پرخطر است. کارکنان این بخش در طول روز با بیماران زیادی ارتباط دارند و پس از پایان ساعات کاری به آغوش خانواده بازمیگردند. نظارت و اجرای دستورالعملها درباره این افراد باید کامل صورت گیرد. یا گروههای شغلی مرتبط با بحث سفر و حملونقل مانند رانندهها، کادر سفرهای دریایی و حتی کادر پروازی یا ترمینالها، در مسیر سفر ممکن است با عوامل پرخطر بیماریزای مختلفی مواجه شوند که در بحث گسترش پاندمی حساسیت و اهمیت دارد. کارگروههای تخصصی باید با دقت در این زمینهها کار کنند و ضمن رصد بیوقفه اقدامات نسبت به خطرات واکنش سریع داشته باشند.
در دنیا و در کشور ما در زمینه گروههای حساس کار زیاد شده، اما باز هم شاهد هستیم که گروههای حساس در شاخههای مختلف مشغول به فعالیت هستند و بهنظر میرسد مسئولیتهای مختلف و اصناف شغلی در دنیا هنوز در مواردی مانند شیوع بیماریهای واگیر تمرکز ندارند و حتما باید در همه این گروههای شغلی پیوست سلامت وجود داشته باشد. شاید در دنیا هم این قصور وجود دارد که برخی از مشاغل پیوست سلامت مشخصی ندارند و گاهی برای انجام اقدامات دچار بیتفاوتی و عادیانگاری میشوند که میتواند انتقال عامل بیماری از همین نقاط گسترش یابد.
در کنار همه این موارد، باید روشها و ابزارهای نظارت در حد مطلوب و مناسب وجود داشته باشد تا تهدیدهای بیماریها به فرصت تبدیل شوند. باید از اصلاح سبک زندگی شروع کنیم. وقتی شناساییها درست انجام میشود و دستورالعملها ابلاغ میشود، کم کم میتوانیم وارد پروسه تغییر سبک زندگی با توجه به شرایط روز شویم. توانمندسازی برای تطبیق با شرایط خیلی مهم است به این دلیل که در آینده ما با عفونتهای علامتدار و بدون علامت، بیماریهای نوپدید و بازپدید مواجه هستیم. این مسأله یک عزم اجتماعی را میطلبد. مردم و همچنین افرادی که در مشاغل و مسئولیتهای حساس هستند، هم میتوانند سرمنشأ عملکرد درست در مواجهه با اینگونه بیماریها باشند و هم با سهلانگاری میتوانند عامل انتقال و گسترش بیماری باشند.
نکته مهم دیگر، شناسایی مهمترین راههای انتقال است تا اگر پاندمی پیش آمد مردم و مسئولین با استرس کمتری مواجه شوند. همچنین توجه به این مسأله که چگونه و با چه موادی استریلیزاسیون و ضدعفونی کردن محیط، سطوح، ابزارآلات و هوا باید انجام شود و حتی حمل و دفع پسماندها چگونه باید صورت گیرد، بسیار مهم است. در بحث ایمنسازی، اگر دستهبندیها با دقت انجام شود و ایمنسازیهای فیزیکی و فردی درست صورت گیرد، با مشکل کمتری مواجه خواهیم بود.
خیلی مهم است که بتوانیم با ابعاد مختلف روشهای درست استریلیزاسیون و کنترل عفونت آشنا شویم و بتوانیم آن را در زندگی افراد جامعه پیادهسازی کنیم. در اینصورت هر بیماری شیوع پیدا کند، راهکار مقابله با آن را میدانیم و دستورالعملها و سازوکارهای آن در زندگی مردم جامعه نهادینه شده است و بدون استرس به مقابله به مشکل میپردازند و به این ترتیب میتوان آمار ابتلا و مرگ ومیر را کاهش داد.
در دنیا گروههایی از کادر درمان و نظام سلامت یا حتی از نظامهای مردمی و اجتماعی، بهعنوان افسران ویژه کنترل عفونت تشکیل میدهند. این افسران همان کسانی هستند که باید بر اقدامات کنترل عفونت نظارت کنند که اکنون در بیمارستانها وجود دارد. پیشنهاد میکنم در تمام مشاغلی که به نوعی در ارتباط با مساله بیماری و انتقال و شیوع بیماری هستند افرادی بهعنوان افسر ویژه کنترل عفونت آن سازمان یا نهاد یا حتی اصناف، آموزش دیده تا مسئولیت نظارت بر کنترل عفونت را برعهده گیرند. همچنین امروز مشخص شده که بیشتر شغلها با مسأله بیماریهای عفونی مواجهه زیاد دارند، لذا تدوین پیوست سلامت بر هر شغلی ضروری است که باید حتما در آن بحث استریلیزاسیون و کنترل عفونت دیده شود.
– آیا استانداردهای ما را در این زمینه کافی میدانید؟
فکر میکنم استانداردها در سطح قابلتوجهی وجود دارد، ولی متأسفانه پیاده نمیشوند. باز هم استاندارهایی با شرایط بحرانی و عادی میتوان ایجاد کرد. بیماری کرونا در تمام امور تأثیر گذاشته است، بنابراین بعد از یک مطالعه دقیق باید یک سری استانداردهای جدید را تدوین کرد و لازم است استانداردهای موجود با توجه به شرایط بهروز شوند. برخی استانداردها دیگر با تهدید این پاندمی مطابقت ندارند و یا قابل پیادهسازی نیستند. بازنگری و بهروزرسانی استانداردهای موجود و تدوین استانداردهای جدید براساس اتفاقات ناشی از پاندمی و مواجهههایی که داشتهایم، ضروری است. تمام علائم و اتفاقات مرتبط با این پاندمی مثل خود بیماری میتوانند نوپدید باشند و باید برای آنها استانداردهای جدید تدوین شود.
اما جدا از بحث وجود استانداردها، مهمترین مسأله پیادهسازی آنها است. حتی همین استانداردهای شستوشوی دست که مربوط به کل جامعه بوده و سالهاست ارائه شده، درست انجام نمیشود. هنوز مفهوم شستوشوی استاندارد دست و یک استریلیزاسیون ساده در زندگی مردم جامعه نهادینه نشده است. هنوز مردم بهدرستی نمیدانند که ضدعفونی کردن استاندارد چگونه است.
یک سری استانداردهای عمومی است که باید در زندگی مردم نهادینه شود و یک سری استانداردهای ویژه نیز باید برای بخشهای مختلف شغلی تدوین و اجرایی شود. میخواهم توجه مخاطبان را به این موضوع مهم جلب کنم که چقدر شغلهای خاص و حساس داریم که تکتک آنها میتوانند عامل موثر در کنترل عفونت باشند، به این شرط که بتوانیم راهنماها و دستورالعملهای جهانی را بهدرستی پیاده کنیم و نظارت قوی هم داشته باشیم.
– برای رفع مشکلات موجود در چرخه استریلیزاسیون و کنترل عفونت بهویژه در زمینه نیروهای متخصص یا آموزش نیروها چه باید کرد؟
در بحث کنترل عفونت در سالهای قبل به حد قابلقبول و بهصورتی که بیماریهای عفونی و مخصوصا عفونتهای بیمارستانی را کم کرده بود، کارهایی انجام شده بود؛ ازجمله تشکیل کمیتههای کنترل عفونت در مراکز درمانی و بهداشتی که این کمیتهها بسیار اثربخش بود و دورههای خوبی نیز برای آموزش افراد برگزار شد. اکنون با توجه به شرایط فعلی پاندمی و اتفاقاتی که ایجاد کرد، بهنظر من این آموزشها باید بهروز شود. آموزشهای ویژهای باید به نیروهایی که در زمینه کنترل عفونت مشغول به فعالیت هستند یا نیروهای متخصص، ارائه شود. این دورهها حتما باید منطبق با شرایط فعلی باشد، چون این تهدیدها احتمالا در دنیا ادامه خواهد داشت و به این زودی خاموش نخواهد شد.
برای پیشگیری از تهدیدهای جدید و همچنین مواجهه با شرایط موجود، باید دورههای آموزشی برگزار شود. ادارات آموزش و حتی واحدهای پژوهش حوزه سلامت هم متوجه شدهاند که شرایط جدید شرایط خاصی است و باید مدام بهروز باشند.
ما در چرخه استریلیزاسیون و کنترل عفونت مشکلاتی داریم که باید به نیروهای متخصص و نیروهایی که مرتبط با این موضوع در این زمینه آموزشهای لازم داده شود. فکر میکنم همه مراکز حتی داروخانهها باید یک ناظر و مسئول کنترل عفونت و استریلیزاسیون داشته باشد. همه مشاغل حوزه سلامت و مشاغل خارج از حوزه سلامت، باید یک مأمور و یک فرد آموزشدیده مختص این بخش داشته باشند که وظیفه آموزش و بهروزرسانی این افراد، برعهده سیستم سلامت و وزارت بهداشت و درمان است. در اینصورت این افراد بهمثابه یک ارتش مقاوم هستند که از بخشهای مختلف جامعه در مقابله با این بیماریها حفاظت میکنند.
میخواهم تأکید کنم که علاوه بر بخش سلامت و درمان، بخشهای دیگر جامعه هم بدون استثناء باید به مسأله کنترل عفونت توجه جدی داشته باشند و در همه سازمانها و بخشهای دولتی و خصوصی باید دفاتری به این منظور تشکیل شود. باید این ارتش یکپارچه را در سراسر کشور برای حفاظت از مردم داشته باشیم.
– اکنون بزرگترین مشکلات ما بهویژه در زمینه کنترل عفونت و استریلیزاسیون، کدامند؟ برای برطرف ساختن یا کاستن از مشکلات موجود چه باید کرد؟
اگر بخواهم بزرگترین مشکل کشور یا حتی دنیا را در زمینه کنترل عفونت و استریلیزاسیون مطرح کنم، به بحث عدم ارتباط کامل و دقیق علمی بین مراکز علمی و دانشگاهی و جامعه اشاره میکنم. با اینکه دانشگاهها به سمت پاسخگویی اجتماعی و مسئولیت اجتماعی حرکت میکنند، ولی فکر میکنم هنوز حتی در بحث کنترل عفونت و استریلیزاسیون، ارتباطی بین دانشمندان، محققان و متخصصان با مردم و سطح عمومی جامعه نداریم. این شاید بزرگترین مشکل ما است.
همه در داخل مجموعههای دانشگاهی به کار مشغول هستند، ولی دست مردم از نتیجه فعالیتها خالی است. اگر محققان و متخصصان بهویژه در حوزه کنترل عفونت و استریلیزاسیون از راههای مختلف با مردم ارتباط برقرار کنند، پاسخ خیلی از سوالات داده خواهد شد و آگاهی و سطح سواد سلامت جامعه بالا خواهد رفت و میتوانیم در مقابل عوامل بیماریزا مقاومت کنیم و مردم را سطح خوبی از زندگی سالم نگه داریم. در این راستا، دانشگاهها باید برای ارتباط با جامعه برنامه داشته باشند و رسانهها نیز قوی کار کنند. برقراری ارتباط دانشگاهها و مراکز علمی با جامعه، از روشهای مختلف میتواند صورت گیرد؛ از شبکههای اجتماعی و رسانهها و حتی سایتهای علمی دانشگاهی. هنوز بسیاری از مردم اطلاعات غلطی از شرایط موجود دارند که همگام با پخش بیماری این اطلاعات غلط نیز در دنیا پخش شد که به آن «اینفودمی» میگویند و باید با آن هم با قدرت و از راهکارهای درست و علمی مقابله کرد. اطلاعاتی که بهصورت ناقص و خطرناک به مردم میرسید. سیستم سلامت، مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی و تکتک نخبگان باید روی سطح آگاهی اجتماع کار کنند و اطلاعات درست و کاربردی در اختیار مردم بگذارند. اکنون زمان خیلی خوبی است که این تعامل بین نخبگان و جامعه را از راههای مختلف برقرار و نهادینه کنیم تا از این طریق بتوانیم مشکلات مختلف را حل کنیم.
بحث کنترل عفونت، ابعاد بسیار وسیعی دارد. در بیشتر بیماریهای عفونی بحث انتقال عفونت از طریق دست، سطوح، ابزار و بهویژه هوا مطرح است و در این پاندمی راه انتقال هوا و امکان ضد عفونی کردن هوا با آزمون و خطاهایی روبهرو شد، ولی هنوز این مشکل پا برجاست و فکر میکنم اگر برنامهریزی شود، هم میشود مشکلات را یکی یکی در این موارد مرتفع کرد و هم در سطح جامعه فرهنگسازی شود و مردم بهراحتی بتوانند در زندگی این روشها و تجهیزات کنترلی را پیاده و نهادینه کنند.
– با در نظر گرفتن شرایط تحریمها و همچنین پاندمی کرونا، پیشنهادات شما برای بهبود وضعیت در زمینه مقابله با ویروسها در سطح جامعه و بهویژه عملکرد نهادهای مرتبط ازجمله مراکز دانشگاهی و درمانی چیست؟
اکنون زمانهای است که از یکسو تحت فشار تحریمهای ناجوانمردانه و از سوی دیگر، مسأله پاندمی کرونا قرار داریم و بهطور کلی نیز خواهان جامعه سالم و امن هستیم. این نشان میدهد که افراد نخبه و دانشگاهی و محققان باید آمادگی داشته باشند که در سطح جامعه فعالیتهای موثری انجام دهند که به نتیجه خوب و مطلوبی برسیم. برای اینکار باید حتما مراکز دانشبنیان و گروههای علمی، باید تلاش کنند ایدههای نویی را در مجموعه اقدامات پیشگیرانه در حوزه کنترل عفونت و استریلیزاسیون پیاده کنند. نخبگان و پژوهشگران باید بتوانند با توجه به شرایط تحریم و بدون وابستگی به دنیا، براساس نیازهای جامعه، ایدههای خود را پیاده و به تولید برسانند؛ چه از نظر نرمافزاری و چه از نظر سختافزاری کمک کنند که کمبودها برطرف شود.
جامعه و عموم مردم برای مقابله با ویروس، انتظار دارند دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و بهویژه شرکتهای دانشبنیان با سرعت عمل کرده و نیازهای جامعه بهویژه نیازهای حوزه سلامت و بحث کنترل عفونت را برطرف کنند. حیف است ما متخصصانی داریم که تاکنون در دانشگاهها آن فعالیتی که لازم بوده نداشتهاند. در مجموعه دانشگاههای فنی و مهندسی و حوزههای برق، الکترونیک، شیمی و … با وجود متخصصان زبده، هنوز نیازهایی در جامعه دیده میشود که قابلحل هستند و با همکاری مراکز پزشکی بهصورت پروژههای مشترک میتوانند در حوزه کنترل عفونت تجهیزات و مواد مشکل مردم و مشاغل مختلف را برطرف کنند. فکر میکنم پس از استخراج نیازهای جامعه، در مراکز تحقیقاتی درمانی و غیردرمانی و دانشگاههای نخبهپرور باید روی این مسائل کار و برای حل مشکلات راهکار عملیاتی یافت.
تولید مواد ضدعفونی و وسایل و تجهیزات کنترل عفونت در این ایام خوب و قابلتوجه بوده، ولی بازهم جای کار زیاد است و هنوز نقایصی وجود دارد و در حوزه سلامت و مقابله با ویروس، اقداماتی لازم است. دنیا در این زمینه با سرعت پیش میرود و ما با حمایت نهادهای بزرگ و دولتی و حتی سرمایهگذاری بخش خصوصی در این حوزه باید جلو برویم.
– در شرایط شیوع بیماری کرونا، چه اقدامات ویژهای برای کنترل عفونت و مبارزه با ویروس کرونا در مجموعه دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام گرفته است؟
دانشگاه علوم پزشکی تهران، اقدامات خیلی وسیعی انجام داد. در این ایام بزرگترین بیمارستانهای کشور مانند بیمارستان امام خمینی (ره) و بیمارستان شریعتی، در اختیار درمان جمعیت زیادی از بیماران مبتلا به ویروس کرونا قرار گرفت. کمیتههای کنترل عفونت این بیمارستانها با قدرت پای کار ایستادند، چون خود این مراکز درمانی میتوانستند بهعنوان عاملی برای شیوع بیشتر بیماری باشند. لذا مدیریت خوبی صورت گرفت و بخشهای عفونی مراکز درمانی دانشگاه علوم پزشکی تهران با دقت زیاد تلاش کردند که هم بیماری را کنترل و هم زنجیره انتقال را کاهش دهند. در این راستا بخشهای غیرعفونی با مدیریت دقیق در اختیار بخش عفونی و بستری و درمان بیماران کرونایی قرار گرفتند. در کنار آن، این بیمارستانها با توان بالا به رفع نیازهای درمانی بیماران غیرکرونایی و کنترل عفونت پرداختند.
ازجمله اقدامات ویژه در این دوره، بحث ضدعفونی درست و دقیق بخشهای بیمارستانی و انتخاب وسایل و تجهیزات موثر و مناسب برای ضدعفونی و استریلیزاسیون بود. البته همیشه جای کار و دقت بیشتر، مطالعات دقیقتر و عمیقتر و پیادهسازی و اجرای راهکارهای بهتر از قبل وجود دارد.
فکر میکنم با جمعبندی اقدامات صورتگرفته در این دو سال، دانشگاه علوم پزشکی تهران کارش را خیلی خوب انجام داده و با درایت و مهارت پزشکان و کادر درمان، خیلی از بیماران بهبود یافتند و کمیتههای کنترل عفونت در دانشگاهها و مراکز آموزشی-درمانی، کار خود را خوب انجام دادند. البته باز هم تأکید میکنم که باید اقدامات سختگیرانه بیشتری از سوی مجموعه دانشگاه علوم پزشکی تهران و دیگر مراکز در این زمینه صورت گیرد.
